Gruzja

Już w XII wieku p.n.e. na terenach dzisiejszej Gruzji powstało pierwsze proto-państwo Diaocha, toczące wojny z Asyrią, natomiast istniejąca około połowy I tysiąclecia p.n.e., uwieczniona w mitologii Kolchida, obecne gruzińskie wybrzeże, oraz Iberia, wschodnie górzyste obszary, utrzymywały stosunki handlowe z Grecją i innymi państwami regionu. Przed naszą erą tereny Gruzji zostały wcielone do Imperium Rzymskiego, następnie rejon znalazł się pod wpływem Persji, by później znów uzyskać niezależność. W IV wieku n.e., pod wpływem apostolskich działań świętej Nino, kraj przyjął chrześcijaństwo jako religię panującą, jako drugi na świecie, po Armenii. Od VI wieku stolicą było Tbilisi.

Po panowaniu Arabów (VI–IX wiek) kraj wybił się na niepodległość, mimo symbolicznego protektoratu Bizancjum. Ten okres, a zwłaszcza XI–XIII wiek, to czas największej gruzińskiej potęgi i kształtowania się kultury. To właśnie w tym czasie król Dawid IV, obdarzony później przydomkiem „Budowniczy”, wyparł stąd Turków, dokonał reform armii i administracji, zjednoczył cały kraj i podporządkował sobie większość ziem kaukaskich. Jego wnuczka, królowa Tamar, nazywana „królem królów i królową królowych”, do dziś uważana jest za najwybitniejszą monarchinię ówczesnej Gruzji, a jej imię noszą niezliczone obiekty. W czasach królowej Tamar część ziem Bizancjum została przejęta przez Gruzję, a wraz z rozwojem terytorialnym przyszedł rozwój handlowy, bogacenie się kraju, rozwój kultury i sztuki. Kres tej epoce położyły najazdy tatarskie. Następnie ten kraj chrześcijański, otoczony przez państwa muzułmańskie, tkwił w pogłębiającej się izolacji. Pojawienie się potęgi rosyjskiej, rozumianej jako bliskiej kulturowo i religijnie (w obu tych krajach religią państwową było prawosławie) początkowo witano entuzjastycznie, jako naturalną ochronę przed muzułmańskim zagrożeniem. Dzięki tym kontaktom kultura przeżywała ożywienie, widoczne zwłaszcza w literaturze. Rok 1783 to przełomowa data, gdy na mocy traktatu Gruzja została objęta protektoratem rosyjskim, a w 1810 roku została wcielona do Rosji. Niebawem sytuacja ta zaczęła Gruzinom doskwierać – już około połowy XIX wieku zaczął kształtować się ruch narodowo-niepodległościowy, a niepokoje społeczne trwały aż do lat 20. XX wieku, kiedy tereny te zostały podbite przez bolszewików. W roku 1922 Gruzja stała się częścią Związku Radzieckiego.

Po II wojnie światowej nastąpił rozwój gospodarczy, nową energię zyskał przemysł, infrastruktura, miasta. W latach 80. XX wieku Gruzini znów wyrazili aspiracje niepodległościowe, w wyniku czego w 1991 roku w referendum aż 91% wyborców opowiedziało się za niezależnością od rozpadającego się ZSRR. Prezydentem wybrany został lider ruchu dysydenckiego z lat 70. Zwiad Gamsachurdia, obalony niebawem przez byłego radzieckiego ministra spraw zagranicznych Eduarda Szewardnadze. Kraj ogarnęła wojna domowa między zwolennikami obu prezydentów, w której Szewardnadze odniósł zwycięstwo przy wsparciu Azerbejdżanu, Armenii i Rosji, nie udało mu się jednak odzyskać zbuntowanych na tle narodowościowym Abchazji i Osetii Południowej, które ogłosiły niepodległość.

W roku 2003 Szewardnadze sfałszował wybory wygrane de facto przez przedstawiciela opozycji, Micheila Saakaszwilego, co doprowadziło do masowych protestów, nazwanych później rewolucją róż (jej wzięła się od kwiatów, które trzymali wkraczający do parlamentu zwolennicy opozycji, domagający się ustąpienia Szewardnadzego). Wybrany na prezydenta Saakaszwili przeprowadził bardzo daleko posunięte i skuteczne reformy, wyprowadzając Gruzję z zapaści gospodarczej i likwidując korupcję, jednak w pewnym momencie natrafił na opór społeczny. Oskarżony o przywłaszczenie środków budżetowych, zmienił obywatelstwo, starał się o azyl, był poszukiwany międzynarodowym listem gończym. Obecnie Gruzja zmierza w kierunku wstąpienia do NATO, czemu sprzeciwia się Rosja. Na granicy z Rosją, na terenach Abchazji i Osetii Południowej, nadal bywa niespokojnie.

Gruzja to stosunkowo niewielki kraj, o powierzchni 69 700 km², położony na pograniczu Europy i Azji, toteż w zależności od przyjętego przebiegu umownej granicy miedzy kontynentami, zalicza się ją do krajów europejskich lub azjatyckich. Graniczy z Rosją, Azerbejdżanem, Armenią oraz Turcją, ma dostęp do Morza Czarnego, a długość wybrzeża czarnomorskiego wynosi 310 km. Jest to kraj górzysty, w którym zbudowane głównie z wapieni, pełne jaskiń góry zajmują 2/3 powierzchni: na północy wznosi się Wielki Kaukaz, a na południu – Mały Kaukaz.

Dużą część kraju porastają lasy. Część z nich to reliktowe lasy trzeciorzędowe, będące rzadkością w jakimkolwiek innym kraju. Można tu spotkać jodłę kaukaską, świerk kaukaski, dąb, grab, buk, częste są także zarośla różaneczników, w tym krzewów azalii i rododendronów. Liczne są ssaki, takie jak niedźwiedź brunatny, kozica, ryś, dzik, koziorożec kaukaski. W górach gniazdują sępy, orły i inne ptaki drapieżne. Flora i fauna Gruzji zawiera elementy charakterystyczne zarówno dla gór, jak również dla terenów śródziemnomorskich.

Na terenie Gruzji dominuje klimat podzwrotnikowy, ale ze względu na ukształtowanie powierzchni występują piętra klimatyczne. W części zachodniej klimat jest ciepły, łagodzony przez wpływ Morza Czarnego. Na wschodzie klimat staje się bardziej kontynentalny.

Ze względu na burzliwe dzieje, większość zachowanych zabytków sztuki gruzińskiej to architektura – potężne mimo niewielkich nieraz rozmiarów, kamienne kościoły. Pierwsze bazyliki wzniesiono w V wieku, później sztuka pozostawała pod wpływem Bizancjum, natomiast najpiękniejsze katedry pochodzą z XI wieku (Kutaisi, Mccheta, Alawerdi). Katedra w Nikorcmindzie słynie z bogatej dekoracji – wzniesiona w XI wieku, została ozdobiona w XVI i XVII stuleciu. W Gelati można zobaczyć interesujące połączenie fresku z mozaiką, nie mające analogii w sztuce bizantyńskiej i świadczące o odrębności sztuki gruzińskiej. Stosunkowo nielicznie zachowane freski są ciemne, surowe i majestatyczne, a ich prosty, choć pełen wyrazu rysunek najlepiej świadczy o zamierzchłości czasów, w których powstały.

Bardzo ważnym obyczajem jest supra, czyli uczta, a dosłownie – stół. Nie zawsze musi być to wydarzenie zorganizowane, niekiedy wystarczy po prostu rozstawić kilka potraw i nalać wina, by rozpocząć pełne radości biesiadowanie. Zawsze przewodzi temu tamada, starszy stołu, starosta, który wygłasza toasty, dba o ich charakter i częstotliwość. Jednak mimo sporej ilości wypijanego alkoholu Gruzini rzadko się upijają – utrata panowania nad sobą to dyshonor i wstyd. Bardzo często suprze towarzyszą tradycyjne, ludowe tańce, których uczy się tu już od dziecka, oraz czakrulo – wspaniałe pieśni polifoniczne, wykonywane przez mężczyzn. Warto wiedzieć, że każdy region Gruzji ma odmienne melodie oraz odmienne dialekty, niekiedy bardzo mocno różniące się od siebie.
Gruziński kościół prawosławny, do którego należy około 82% mieszkańców, jest jednym z najstarszych kościołów chrześcijańskich na świecie. Nauczali tu apostołowie Andrzej, Maciej, Szymon, być może także Bartłomiej i Juda Tadeusz, zaś od IV wieku działalność misyjną prowadziła tu najsłynniejsza z gruzińskich świętych – św. Nino. Kościół gruziński jest narodowy i niezależny od innych kościołów prawosławnych, wiele tradycji jest rodzimych, przedchrześcijańskich, zaadaptowanych przed wiekami na potrzeby nowego kultu. Na przykład, w okresie bożonarodzeniowym w domu stawia się czyczylak – gałązkę czy pień z leszczyny ozdobiony wstążkami i zimozielonymi pędami, w tym ostrokrzewu. W czasie ślubu w cerkwi zazwyczaj znajduje się tylko kilka osób, a weselnicy czekają na parę młodą w domu. Na weselach panie i panowie siadają osobno, ale w czasie stypy siedzą przy jednym stole.

Około 9% Gruzinów, mieszkających głównie w głównie w Abchazji, Adżarii oraz Dolnej Kartlii, wyznaje islam. Obecna jest tu też niewielka mniejszość żydowska.